Hocaların hocası, yaşayan en önemli toplum bilimcilerden Fransız Alain Touraine, Paris’te HABERTURK.COM’a konuştu! İşte ilk bölüm
KÜRŞAD OĞUZ / koguz@haberturk.com
ÖZEL RÖPORTAJ
– 1
Fransız sosyolog Alaine Touraine, tam anlamıyla asırlık bir çınar. Şu an asıl
görevi, Paris’teki “Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales”de (EHESS –
Sosyal Bilimler Yüksek Eğitim Okulu) araştırma direktörlüğü.
Post-endüstriyel toplum kavramının yaratıcısı 85 yaşındaki Touraine, Türkiye’de daha çok “Modernliğin Eleştirisi” adlı kitabıyla tanınıyor. Fakat onun Türkçe’de “Demokrasi Nedir,” “Birlikte Yaşayabilecek miyiz? Eşitliklerimiz ve Farklılıklarımızla,” “Yeni Sosyal Hareketler,” “Kadınların Dünyası,” “Yeni Bir Paradigma: Bugünün Dünyasını Anlamak İçin,” “Başka Türlü Düşünmek” gibi ona yakın kitabı bulunuyor.
Asıl önemlisi, Touraine’in genç kuşak sosyologların hocası olması. Yani o, “hocaların hocası.” Rahle-i tedrisinden geçenler arasında Nilüfer Göle, Ferhat Kentel gibi Türk hocalar da var.
“ARTIK KİMSE
MÜDAHALE EDEMEZ”
Paris’te başka bir görüşme için bulunduğum günlerde, Sorbonne Üniversitesi’ne
bağlı Maison de la Recherche’da (Araştırma Evi) bir konferansı olduğunu öğrenip
soluğu orada aldım.
Yaklaşık 100 kişilik salonda genç öğrencilere bir saat nutuk çekti. Onlara, finansal kapitalizmin dünyayı mahvettiğini anlattı. Küresel ekonomik krizden sonra Batı’nın sorunlarının iyice derinleştiğini, artık kimsenin ekonomik sisteme müdahale edemez duruma geldiğini söyledi.
Sadece o mu? Sosyal sorunlar da çözümsüzdü artık. Bu sorunlar karşısında dünyanın mutlak bir sessizliği ve güçsüzlüğü söz konusuydu. Bu yüzden Touraine’e göre “sosyal” olanın sonuna gelmiştik. Yani artık “toplum” (societé) ölmüştü.
SOSYOLOJİNİN
ÖLÜMÜ
“Avrupa’nın çocukları artık zengin ülkelerde yaşamayacak” diyen Touraine,
salonda bulunan gençlere de kızdı, lafı, “Zaten bu konulara müdahale
edemezsiniz, gidin başka işlerle uğraşın”a getirdi.
Daha kötüsü, kendini de yok etmesiydi: “Toplum öldüğüne göre, artık sosyolojinin de bir anlamı kalmadı…”
Peki çözüm neydi? Touraine’e göre “evrensel olanın” yeniden inşa edilmesi, öne çıkarılması gerekiyordu. Din, dil, millet evrensel olarak savunulan haklar olmalıydı.
Uzatmaya lüzum yok. Konferans sonrası yanına gittim, iki gün sonrası için randevulaştık. Ofisinin bulunduğu EHESS’de Touraine’in ne demek istediğini biraz daha detaylandırdık. Umutlarını, umutsuzluklarını, dünyanın geleceğini ve bu gelecekte Türkiye’nin yerini konuştuk… İşte o görüşme.
(Bu arada Touraine, görüşmemizden kısa süre sonra İspanya’nın en saygın ödüllerinden Asturias’ı almak üzere İspanya’ya uçtu. Touraine, İletişim ve Beşeri Bilimler dalındaki ödülü Zygmunt Bauman’la paylaşırken bu yıl edebiyat dalındaki ödül Lübnanlı yazar Amin Maalouf’a verildi)
“HÂLÂ
KRİZDEN ÇIKIŞI BİLMİYORUZ”
“Toplumsal”ın
ve toplumun sonuna geldiğimiz düşüncesine nasıl ulaştınız?
Bugün finansal ve ekonomik bir kriz yaşıyoruz. Bu kriz, eğer ılımlı olmak
gerekirse, yüksek teknolojinin patlamasıyla 2000’de başladı ve farklı
yönleriyle çeşitli ülkelerde farklı sektörlerde büyüyerek devam etti. 2007’de
mortgage krizi kriziyle patlak verdi ve 15 Eylül 2008’de de New York’ta büyük
bankaların batmasıyla zirve noktasına ulaştı. Bu krize ilişkin şu hususlar
dikkat çekiyor: İlk olarak, krizin çıkacağı az sayıda ekonomist hariç,
öngörülemedi. Hatta ekonomistlerin büyük çoğunluğu -Nobelliler dahil- “bir kriz
çıkması mümkün değil, bugün ekonominin nasıl yönetilmesi gerektiğini biliyoruz”
dediler. Peki, en azından neden krize girdiğimizi bilemediysek de, krizden
nasıl çıkılacağını biliyor muyduk? Hayır. Şimdi bile, krizin başlangıcına dair
sahip olduğumuzdan daha fazla bilgiye sahip değiliz. Bu konuda mesela Joseph
Stiglitz’in ABD başkanı Obama’ya ciddi eleştirileri vardı. Ben biraz aşırı
bulsam da, şunu diyordu Stiglitz: Kamunun bütün parasını büyük şirket ve
bankaların krize girmesini engellemek için seferber ettiniz. Şimdi, bu uygulama
öncelikle söz konusu büyük işletmelere kendilerini toparlama imkânı verdi, ama
istihdamda bir iyileşme yaşanmadı. Zenginler daha zenginleşti ve küçük
bankalar, dolayısıyla da yerel ekonomik hayat hiç bir destek görmedi.
Siz
krizden çıkılamayacağını mı düşünüyorsunuz?
Bize, krizin bir – iki yıl içinde biteceği söylendi, ama meseleye böyle
yüzeysel biçimde yaklaşılması finansal krizin ikinci bir düzeyinin, tamamen
ekonomik olan düzeyinin gözden kaçırılmasına yol açtı. Bunlar kaçınılmazdı ama.
Bu konuda gayet aşikâr şunlar söylenebilir: İlki, ABD gırtlağına kadar
borçlu bir ülke, yönetiminden vatandaşına kadar. Ülkenin hiç tasarrufu yok,
dolayısıyla da ekonomi müthiş kırılgan. Çin, ABD’nin ekonomisinin durmasına
bile yol açabilir. Ama bunu yapmaz, çünkü ABD en büyük müşterisi. Çin, Amerikan
hazine bonolarına büyük para yatırmış durumda.
Avrupa’da durum nasıl peki?
Avrupa kriz karşısında kamu harcamalarını yeniden arttırdı. Tabii bu arada da
bütçe açığını ve kamu borcunu hatırı sayılır oranda yükselttiler. Bu da bugünün
sorunlarının çözümünün gelecek nesillerin sırtına yüklenmesi demek. Biraz önce
sormuştunuz, şimdi söyleyeyim: Hayır, krizden bir çıkış göremiyorum. Dünya
geneline baktığımızda en çok dikkat çeken şey, dünyanın diğer bütün bölgeleri
büyüme içindeyken Batı’daki büyük durgunluk. Hangi rejimle yönetiliyor olursa
olsun, bütün yükselen ülkelerin/piyasaların dikkat çekici özelliği güçlü bir
büyüme süreci yaşıyor olmaları. Ben bunu hem parasal hem ekonomik kriz olarak
değerlendiriyorum; işte Yunanistan vakası, az daha İspanya da benzer bir duruma
düşecekti. İspanya batmasına seyirci kalınamayacak kadar büyük olduğu için
Yunanistan durumuna düşmedi. Ama mesela İzlanda… Dolayısıyla bence finansal
krizden daha derin bir ekonomik krizle karşı karşıyayız ve kriz Batılı bütün
ülkelerin yatırım kapasitelerinin çok üzerinde harcama yapmış olmalarından
kaynaklanıyor.
“EKONOMİNİN
TOPLUMDAN AYRIŞTIĞI BİR DÜNYADAYIZ”
Bu duruma
neden müdahale edilemedi?
Bu nokta benim için daha önemli, çünkü daha yeni bir şeyden bahsediyoruz. Bütün
bu yaşananlar neredeyse tam bir siyasi boşluğun hüküm sürdüğü bir ortamda
gerçekleşti. Bunun bir büyük istisnası Obama, ama Obama’nın da iktidardaki ilk
yılının ardından itibarı iyice azalmaya başladı. ABD’de şimdi ara seçimler
yaklaştı ve tartışmalar daha ziyade Demokratlar’ın Kongre’deki çoğunluğu
azalacak mı, yoksa Demokratlar çoğunluğu kaybedecekler mi çerçevesinde.
İngiltere’deki durum ise neredeyse mizahi; İngilizler de Amerikalılar kadar
bu krizden sorumlu çünkü Londra, New York’tan daha önemli bir finans merkezi.
Peki, İngilizler’in ekonominin yeniden düzlüğe çıkması için bir programları var
mı? Evet, bir programları var ve hatta bu program uygulananlar arasındaki en
güçlü program, ama söz konusu ekonomik paket sadece Citi’nin düzlüğe
çıkarılmasına yönelik! Citi’nin baskın konumunun İngiliz ekonomisi üzerinde
tamamen olumsuz etkiye sahip olmasına rağmen, İngilizler’in tek düşündüğü onu
düzlüğe çıkarmak, çünkü “Citi” onlara ait olan tek şey. Yani durumun pek parlak
olmadığı söylenebilir. Almanlar ise krizden nispeten iyi sıyrıldı. Ama Euro’nun
dolar ve diğer para birimleri karşısında değer kazanması, uluslararası alanda
oyuncu olarak yer alacak ülkelerin önümüzdeki iki yılda, iç pazara yönelik
faaliyet göstermiş olan ülkelere göre daha fazla zorlukla karşı karşıya
kalabilecekleri anlamına geliyor (Toplu konut projeleri fiyaskoyla sonuçlanan
İspanya gibi).
Şu
“siyasi boşluk”u biraz daha açalım mı?
Siyasi yetersizlik/iktidarsızlıktan kastım şu: Bütün bu sorunlara ilişkin bir
tartışma, bir karşı proje bile yok. Dünyanın hiçbir ülkesinde krizin doğası,
bölüşümün yeniden düzenlenmesi ihtiyacı, zenginliğin nasıl paylaşılacağı vs.
gibi kapsamlı siyasi, toplumsal bir tartışma yürütülmüyor. Büyük bir
sessizlik hakim. İşçilerden bile –ki işçiler krizin çıkmasından bugüne emeğin,
hammaddenin vs. daha ucuz olduğu başka ülkelere taşınan fabrikalar nedeniyle
azımsanmayacak sıkıntılar çekti- hiçbir tepki yok. Çünkü insanlar tepki
vermelerine olanak sağlayacak araçlara sahip değil. Ve dolayısıyla,
sosyolojik açıdan bakılacak olursa, bence burada ortaya çıkan büyük mesele,
ekonomik küreselleşme sonucu ekonomi etki edilebilir olmaktan çıktı; ekonomi
artık dönüştürülemiyor, kontrol edilemiyor, reforme edilemiyor. Ekonomi artık
bütün devletlerin, hatta ABD gibi en güçlülerin bile üzerinde bir dünya.
Sonuç olarak, ekonominin toplumdan ayrıştığı bir dünyada yaşıyoruz. Bu
sadece bu krizle bağlantılı olarak gerçekleşmedi; ekonominin toplumdan
ayrışmasının kökleri eskilere gidiyor. Ama geçmişte bu ayrışma kısmiydi.
Biz Avrupa’da son 50 yıl boyunca aksine devletin ekonomi üzerindeki gücünün
teyit edildiği, devletin ekonomiye müdahale edip reformlar gerçekleştirdiği bir
sosyal demokrasi dönemi yaşadık. Şimdi bütün bunlar geriliyor…
“DEĞER
YARGILARI ORTADAN KALKTI”
Bugün galiba
Avrupa’da hiç sosyal demokrat hükümet yok…
Sadece bir tane var, İspanya’da. Ama yarın bir seçim olsa, Zapatero’nun oyları
muhtemelen çok düşer veya iktidarı kaybederdi…
Avrupa’da
sosyal demokrat hükümetin kalmayışı, konuştuğumuz kriz durumunun bir sonucu mu,
yoksa bu durumun sebebi mi?
Bence ikisi de. Ama akıl yürütürsek, bunun bir sebep olduğunu söylemek daha
doğru. Bunun bir sonuç olduğu zaten gayet açık. Tarihte de reformlar
başarısızlığa uğrayınca aynı şeyler yaşandı. 1929’dan sonra ABD’de 1932’de
Roosevelt geldi, Fransa’da 1936’da Halk Cephesi (Front Populaire) iktidar oldu,
İspanya’da da benzeri bir durum yaşandı. Fakat daha sonra farklı ülkelere faşizm
geldi biliyorsunuz. Yani büyük bir sarsıntı, dönüşüm söz konusu. Şu anda
ise yaprak kımıldamıyor. Tabiri caizse, ekonomi o kadar küresel ama
toplumsal durum öngörülemiyor. En can alıcı olansa şu: Batı’da artık her
şey, aktör olarak hareket edecek olası bir yapının kalmadığı biçimde yaşanıyor.
Olaylar, krizler yaşanıyor, “önümüzdeki dönemde işler iyiye veya kötüye
gidecek” diyen ekonomistler var –ki giderek daha fazla oranda işlerin daha
kötüye gideceğini söylemeye başladılar- ama kimse bu gidişat konusunda bir şey
yapamıyor…
“Toplumsalın sonu”ndan kastınız bu…
Batı dünyasında girildiğini düşündüğüm dönemin en temel özelliği, toplumsal
olmayan çeşitli güçlerin ortaya çıkması, ekonomi gibi, teknoloji gibi, bilgeler
gibi… Yani siyasalın ve toplumsalın ortadan kalkması ve ekonominin baskın
konuma gelmesi söz konusu. Ama politika toplumla yürür. Gerçi teknolojinin
hakimiyetinin olumlu etkilerinden de söz edilebilir ama finansal sistemin
etkileri daha ziyade olumsuz. Benim sorguladığım esas şey de şu: Şu anda en
kaygı verici olan şey, bütün tarihimiz boyunca (sadece Batılılar
değil),toplumsal çıkarlar da dahil olmak üzere her şeyin üzerinde bir şey
olduğu –din, millet, devlet, toplumsal mücadele, sınıf çatışması,
sınıfların/sömürgelerin özgürleşmesi- düşüncesiyle yaşadık. Yani, her şeyin
üzerinde yer alan bir şey vardı. Daha basitleştirerek söylemek gerekirse, her
zaman için “iyi”nin ve “kötü”nün bir tanımı; toplumsal’ın üzerinde olan ve
toplumsala hükmeden bir ölçüt vardı. Bu ortadan kalktı.
“EVLİ ÇİFTLER
ÇOCUKLARIYLA PORNO SEYREDİYOR”
Yani inanacak
bir şeyler vardı…
Evet.
Sadece din değil tabii, millet-din çoğu zaman birlikteydi. Ya da dünyanın
başka ülkelerinde dini cemaatler vardı. Yani toplumun bütün mutlak değer
yargıları ortadan kalktı. Bir örnek vereyim: Biz neyi sanat olarak
isimlendiriyoruz? 20. yüzyılın başlarında Marcel Duchamp bir ördek idrarını
alır, onu müzeye koyar ve bunun bir sanat eseri olduğunu söyler. Neden? Çünkü
müzeye koyarak onu bir sanat eseri haline getirmeye karar vermiştir. Çağdaş
sanat müzelerine giderseniz, birçoğunda bir sürü taşın, kumun vs.
sergilendiğini görürsünüz. Bu tam manasıyla inşacı bir tavır. “Bunu inşa eden
benim” diyor.
İkinci bir örnek vereyim: Pornografi müthiş bir gelişim içinde. Bugün Batı
dünyasında gençlerin büyük çoğunluğunun cinsel eğitimlerini esas itibarıyla
porno filmlerden aldıklarını düşünebilirsiniz. Evli çiftlerin ekmek alır gibi
porno film aldıklarını görebiliyorsunuz ve evde de genellikle bu filmleri
çocuklarla birlikte izliyorlar. Özellikle de Facebook gibi sosyal ağlar
kanalıyla bu eğilim olağanüstü gelişti.
Daha
toplumsal olarak bakarsak…
Bugüne kadar Avrupa’nın jakobenizmden Avrupa evrenselliğine, oradan çok kültürlülüğe
geçişi çok konuştuk. Peki göçmenler konusunda bugün elde ettiğimiz sonuç ne?
“Tekil”in ve “çoğul”un bir kombinasyonundan söz edebilir miyiz? İnsanlar tam
manasıyla parçalanmış vaziyette. Pakistan kökenli bir İngiliz’in yazdığı bir
romanı okudum. İşçi ya da burjuva olsun, insanlar parçalanmış halde;
kendilerini ne İngiliz ne de Pakistanlı gibi hissediyor. Bir tür toplumsal ve
kültürel kafa karışıklığı, boşluk içindeyiz. Şimdi siz “ne evrenselci ne de
farklılıkların öne çıktığı bir dünya yaratmak istiyorum” diyebilirsiniz. İkisi
de yürümez. Artık bir “yapılaştırma” yok. Stalin kültürüyle yetişmiş insanlar,
her şeyi inşa ediyoruz, derlerdi. Ama bugün inşa etmiyor, inşa edilmiş her şeyi
parçalayıp yıkıyoruz. Bu ise artık herhangi bir eylemde bulunmanın mümkün
olmaması demek. Bu, Avrupa için çok karakteristik bir özellik. Bir zamanlar
hayat politikası, eğitim politikası, sağlık politikası tartıştığımızı
söylerdik; bugünse hiçbir şey yapmıyoruz. Bu alanlardaki düşünsel
faaliyetlerimiz sadece ekonomik tedbirlere indirgenmiş durumda. O tedbirler ki,
ekonomik krizin çıkmasında pay sahibi. Bu döngüden kurtulamıyoruz. Bir
eylem modeli olarak, sağ ne, sol ne? Demokrasi ne demek, hayat, eğitim nedir?
Yani tam bir boşluk içindeyiz.
DEMOKRASİNİN
KRİZİ
Bütün
kavramlar bir boşluk içinde diyorsunuz. Ama sanırım, bu durum özellikle
demokrasi açısından geçerli çünkü bütün bunlar demokratik ülkelerde, Batı’da
yaşanıyor.
Kesinlikle.
Öyleyse,
demokrasinin krizinden bahsedebilir miyiz? Çünkü söylediklerinize bakılırsa,
demokrasi bizi totalitarizme de götürebilir.
Hayır, bu söylenemez. Bu biraz ters olur. Ama bugün gördüğümüz şey şu: O
kadar övülen demokrasi kelimesinin arkasında ne var? Hiçbir şey! Herkes
Batı Avrupa’da geçmişten bu yana uygulanan klasik temsili demokrasinin gerekli
olduğu konusunda hemfikir. Ama bugün o demokrasi bir anlam ifade etmiyor.
Diyelim kapitalist sınıfı sağ, işçi sınıfını sol partiye atfettiniz, böyle olsa
bu bir temsil ifade eder ve bir sağ ya da sol politikalardan bahsedebilirsiniz.
Ama kimse artık böyle bir şey söyleyemez. Kimin sağ, kimin sol olduğundan bile
emin olamazsınız artık. Bu kelimelerin artık büyük bir anlamı kalmadı.
Tehlikeli olan da bu. Geçmişte bu nispeten daha kolaydı: Kadının özgürleşmesi,
sömürgelerden çekilmek gibi net biçimde sağ ya da sol olarak tanımlanabilecek
tavırlar vardı. Temel bir tercih vardı. Ama bu tür şeyler neredeyse ortadan
kalktı. Bugün artık, Afrika ülkelerini Avrupa’nın hakimiyetinden kurtarmak
gibi, söyleyebileceğiniz net şeyler yok. Sorunları artık bu değil.
Bu
yaşananlarda Berlin Duvarı’nın çökmesinden sonra ideolojilerin bitmesinin payı
olmalı. Çünkü iki kutup vardı ve…
Belki, ama iki yapay kutuptu o…
Yapay olsa da
iki kutup arasında tartışma vardı ve bu, insanlığı bir tür ilerlemeye
götürüyordu.
Evet.Batı dünyasında, Avrupa’nın demir perdeyle, Almanya’nın da duvarla
bölünmesi, Avrupa’daki sola, sosyalizme, komünizme gönderme yaparak Batı
sistemi içinde bir baskı uygulamasına olanak sağlıyordu. Sol, Avrupa’da olsun,
Küba’da olsun, Sovyet sisteminden destek alıyordu. Ama SSCB ortadan kalktığı
andan itibaren sol neye dayanacaktı? Hiçbir şeye! Ekonomideki ilginç bazı
tedbirler bir yana bırakılırsa, İngiltere’de ortaya çıkan Yeni Sol’un 10
yılından geriye kalan, sadece City Bank’ın başlıca finansal merkez olarak
yükselişi ve İngiltere’nin Irak savaşına çok etkin biçimde katılması oldu. Bu
pek de sol bir tavır sayılmaz değil mi? Burada sol bakış, alınan kararlara
bakıldığında, son derece sınırlı ve tamamen ikinci planda kalıyor. Biz
Fransa’da bu duruma çok daha fazla alışkınız. Çünkü “solcu” François
Mitterrand’ın iki dönem süren cumhurbaşkanlığı döneminde Fransa da çok benzer
şeyler yaşamıştı. Mitterrand solcu mu, yoksa sağcı mıydı? Mitterrand sadece
kendisinden yana olan biriydi; kâh sağcı, kâh solcu, aşırı sağcı, aşırı solcu,
merkezde… Bunun ne önemi vardı? Kelimelerin anlamının içini boşaltıyordu o.
“BUNUN
ADI RİSK TOPLUMU”
Solun ortadan
kaybolması sağ, liberalizm, kapitalizm açısından da tehlikeli değil mi? Çünkü
tek başına kaldılar ve artık hatalarını göremiyorlar.
Ben tam böyle demezdim, ama benim değerlendirmem de buna çok yakın. Sizinle şu
hususlarda hemfikirim: Ortadan kaybolan, kapitalist toplum olarak
tanımlayabileceğimiz şey. Kapitalist toplum demek, kapitalist çıkarlar,
ücretlilerin çıkarları, devletin müdahaleleri demek ve burada kapitalistlerin
kârı da hatırı sayılır bir güce sahiptir. Ama kâr, en güçlüsü olsa bile –ki
bu da kesin sayılmaz- unsurlardan sadece biridir. Çünkü Fransa ve İsveç milli
gelirlerinin yarısından fazlasını toplumsal yeniden paylaşım, vergiler, sosyal
güvenlik yoluyla pazarın dışında harcıyordu. Bütün bunlar ortadan kalktı.
Neoliberalizmin hakim olduğu son 30 yıl içinde kalan şu oldu: Artık ne
kapitalist siyasetin çıkarı kaldı, ne antikapitalist bir politika ne de
müdahaleci devlet politikası; artık sadece pazar var. Bunu bundan 25-30 yıl
önce ilk dile getiren Alman sosyolog Ulrich Beckoldu: Risikogesellschaft yani
“risk toplumu.” Bunun anlamı şu: Ekonomi, sağlık, dünyanın geleceği, bunların
hepsi risk alma üzerinden yürür. İnsanlar hep belli bir riske girerek bir adım
atar. Sosyopolitik terimler bağlamında bir yapılanma yoktur. Asıl mesele bu:
Tam bir yön kaybı söz konusu.
Avrupa dışına bakarsak…
Dünyanın geri kalan kısmının büyük bölümünde tam tersi bir durum -aslında
birkaç yüzyıl önce Avrupa’da yaşanan durumdu bu- söz konusu oldu, yani
ulus-devletin ortaya çıkışı. Çin ve Hindistan gibi ülkelerde kırsal kesimdeki
nüfusun endüstrileşme, küreselleşme aracılığıyla hareketlenmesi… Ama bugünkü
durumun geçmiştekiyle de hiç alâkası yok. Şehirleşme endüstrileşmeyle
ilintili değil, insanların büyük megapollerde toplanması kriz ve kırsal kesimle
bağlantılı. Meksiko’ya ya da Kahire’ye gelen insanlar sanayide çalışmak, sanayi
sektöründe sömürülmek için gelmiyor. Gelmelerinin nedeni, kırsal kesimde
karşılığını alamadan ya da geçici işlerde çok düşük bir ücret karşılığı
çalışmak istememeleri. Çünkü durum giderek buna dönüyor. Fransa’da
emeklilik konusunda yaşanan tartışma bu durumun tipik bir örneği. Fransız
hükümeti, sanki emekli olmadan önce herkesin tam gün (tam mesaili) çalıştığı
bir işi varmış ve işini sürdürüyormuş gibi hareket ediyor. Oysa bu doğru değil.
55 yaşındaki kadınlardan sadece yüzde 28’i çalışıyor ve çoğu da daha önce
geçici işlerde çalışıyordu. Bir diğer deyişle, her şey geçici, sallantılı,
kesinlikten uzak hale geliyor. İş güvencesi yok. Bu, serbest piyasa ekonomisi
anlamında arz ve talebin dengeye gelmesi anlamına gelmiyor. Çıkarların ya da
arzuların anında aktöre, programa, siyasi partiye vs. dönüşmesi artık söz
konusu değil. Bu demokrasinin en temel problemi.
“DEMOKRASİ
HALKIN EGEMENLİĞİ DEĞİLDİR”
Yani
demokraside artık halk yok…
Halk kimdir? Halk kavramının hiçbir zaman bir anlamı olmamıştır. Halk,
devletin yarattığı bir kavramdır; devletin toplumu nasıl gördüğünün ifadesidir.
19. yüzyıl Fransa’sında bile durum hâlâ buydu. Ekim ayı başında ölen dostum
Claude Lefort şöyle demişti: Hayır. Demokrasi halkın egemen olması değil,
egemen olmamasıdır, demokraside koltuk boştur. Günümüz toplumlarında bütün bu
sorunların hepsi boşlukta; sorunların hiçbirine yönelik üretilen bir çözüm yok.
Okulun çocuğun kendi başına hareket edebilmesine, birey olabilmesine
yardımcı olması gerektiği söyleniyor. Peki ama nasıl? Otoritenin
kaldırılması gayet güzel –babanın otoritesi mesela- ama bu ilkeleri bir kez
ortadan kaldırınca -ki bunların kaldırılması gerektiği konusunda tamamen
hemfikirim- yeni bir model ortaya koyabilecek miyiz? Hayatım boyunca epey
bir mesaimi yeni modelleri tanımlamaya çalışmaya harcadım. Beni de kişisel
olarak ilgilendiren bir örnek vereyim: Kadınların sorunlarıyla eskiden beri
ilgiliyimdir. Birkaç yıl önce bir araştırma yaptım ve şu sonuca vardım: Onları
dinlediğinizde, kadınların çok bilinçli olarak, Avrupa’nın kutuplaşmış, sosyal
farkların olduğu, gerçeklik ve politika arasında uçurumlar bulunan modeline
göre çok farklı bir modeli olduğunu görüyorsunuz. Kadınlar bu modelin kurbanı
olarak toplumsal bir yeniden entegrasyon modelinin taşıyıcısı aynı zamanda.
Peki, bunun kamusal hayata tercümesi nasıl oluyor? Böyle bir yansıma/tercüme
olmuyor. Kimse böyle bir şeyden bahsetmiyor.
“ARTIK BATI
KARŞITLIĞININ ANLAMI YOK!”
Yine Batı toplumundan
bahsediyorsunuz değil mi?
Evet. Batı’nın haricindeyse, genellikle klasik denebilecek –yani otoriter, Çin
örneğinde olduğu gibi totaliter ya da en kötüsü İran’daki gibi- çözümler var.
Çin’in, Hindistan’ın, Latin Amerika’nın ya da Afrika’nın yükselişiyle ortaya
çıkan gelişmeler, ve ayrıca besin maddelerinin öneminin artması, buralardaki
yerel ve maskülen otoriter rejimlerin karşısında bir direniş eksikliğini ortaya
çıkardı. Gerçi hâlâ dünyanın geri kalanı bu anti-demokratik rejimleri yıkmak
için çabalıyor.
Doğu’ya,
Batı’dan ihraç edilen kavramlardan bahsediyoruz; örneğin demokrasi, liberalizm,
feminizm… Ama bir yandan da Batı’daki yapının yıkılması söz konusu. Peki bu
durumda Doğulular ne yapacak? Batı’dan ne ithal edecekler?
Bu konuda rahatlıkla aynı fikirde olduğumuzu söyleyebilirim. Ama mesele, Batılı
olmayanların Batı’dan ne ithal edecekleri değil.
Elbette,
kastettiğim o değil.
Mesele, ortaya ne tip toplum, kültür biçimlerinin çıkacağı. Şimdilik, Batılı
olmayanlar bu soruyu kendilerine sormuyor, çünkü bugüne kadar neredeyse hep
ekonomik kalkınmanın getirdiği zaruriyetlerin ya da daha geleneksel yapıların
hakimiyeti altındaydılar. Batılılaşma karşısında Batı karşıtı geleneksel
biçimlerin muhafaza edilmesi gerektiğini söyleyenler hâlâ var, ama bunun anlamsız
bir yol olduğu da düşünülebilir; çünkü Batı’nın kendisi zayıfladı.
Ben de bunu
demek istiyorum.
Dolayısıyla artık Batı karşıtı bir politika geçerli değil.
“TÜRKİYE
KARIŞIM YARATMAYI BAŞARDI”
Batı artık
Doğu için bir tehdit değil.
Doğru hatta tersi geçerli. Ben Doğu derken, buna Latin Amerika’yı da dahil
ediyorum. Doğu’da yükselen ülkeler yüzde 5-8 büyürken, Avrupa ve Kuzey Amerika
yüzde 0,5-1 büyüyor. Dolayısıyla, ortada bir tehdit bile yok. Şu an Batı’nın
modelleri zayıflıyor, parçalanıyor ve karşı modellerin ortaya çıktığı da
söylenemez. Benim düşündüğüm ve umut ettiğim, bir sistem ve aktörler yaratma
yeteneğine sahip evrenselci yapı daha ziyade Batılı olmayan, ama bugünkü
yönelimlerinden kopan ülkelerden gelecek. Bu konuda akla hemen Çin geliyor.
Çin hükümeti olağanüstü otoriter ve şiddete başvurmaktan kaçınmayan bir
hükümetse de, 50-100 yıllık bir dönemde Çin’de demokratik, liberal bir
yönetimin hayata geçmesi yönündeki baskı artacaktır. Zira sadece Şanghay’da
yabancılara ayrıcalık verilen bu dönemden farklı olarak, orta sınıfın
büyüklüğünün 200-300 milyona ulaşacağı bir ülkeyi yönetmek zorlaşacaktır.
Bildiğiniz gibi bu noktada Türkiye gibi ülkelere büyük umutlar bağlanıyor. Ben
de aynı umutlara sahibim, ama bir şartla: Belli zayıflıkları olsa da,
Türkiye belli ölçülerde demokrasi, laiklik vb. ile dini kültürün karışımını
yaratmayı başardı. Her şey iyi demiyorum ama bu kadarıyla da hiç fena değil.
Hiç değilse, Türkiye’de Ermeni soykırımı konuşulmaya başlandı; 30 yıl önce bu
mümkün değildi.
Bu
pek kolay da değil aslında…
Her yerde olduğu gibi, bu konuda ciddi engeller, gecikmeler yaşandı; ama
Brezilya’yı örnek verecek olursam, 50 yıl önce Brezilya siyasi açıdan çok
zayıftı. Ama güçlü siyasi kurumlar yaratan Cardoso (Fernando Henrique, eski
Brezilya Devlet Başkanı, 1993 – 2003) ve bu kurumlara toplumsal bir destek
sağlayan Lula Da Silva (Brezilya Devlet Başkanı, 2003) sayesinde zaman içinde
Brezilya hem evrensel değerlerin hem de kendine özgü niteliklerin taşıyıcısı
bir ülke olarak ortaya çıktı. Bu demek değil ki, Brezilya her türlü krize karşı
bağışıklığa sahip. Elbette kolayca bir kriz tehdidine de maruz kalabilir. Ama
aynı şeyi bir sürü ülke için söyleyebiliriz. Geleceği bakımından muğlaklığın
en güçlü olduğu ülke olan Hindistan konusunda zihinlerde sorular var, ama genel
bir değerlendirme yapıldığında, çok kanlı dinsel çatışmalar yaşanmış olmasına
rağmen, demokrasiye, kültürel modernleşmeye ilişkin gelişmeler var ve bir
yandan da ekonomik kalkınma sürüyor. Bu sadece Hindistan’ın Batı karşıtlığı
veya cemaatçilikle kendini tanımlamış olmamasından kaynaklanmıyor. Ülkeye öyle
bir çokkültürlü yapı hakim ki, Urdu veya Hint milliyetçiliği yapmak mümkün
değil.
